Адыги - Новости Адыгеи, история, культура и традиции » Статьи » Урыс-Кавказ заом несы Адыгэмэ я тхыдэм итеплъ

Урыс-Кавказ заом несы Адыгэмэ я тхыдэм итеплъ

Урыс-Кавказ заом  несы Адыгэмэ я тхыдэм итеплъ
Статьи
zara
Фото: Адыги.RU
12:45, 24 февраль 2011
3 307
0
Черкессхэмэ я тарихъ непэ этнографиер, археологиер ык1и лъэпкъ орэдыжъхэр къыддэ1эпы1эхэзэ тэтхыжьышъу . Мыекъуапэ культурэр тапэрэ л1эш1эгъум минищк1э узэк1э1эбэжьмэ дунаем къытезгъэхьагъэхэр непэрэ черкессхэм ятэжъхэр ары. Апэдэдэу мы культурэр дунэе нэфым къытезгъэхьагъэр 1897 илъэсым Веселовскэр ары. Ау совет лъэхъаным нахь к1эк1эу, нахь нафэу дэлэжьагъэх. Лесков (11). Мары къытхырэр: «Курганхэр лъэшэу бгъэш1эгъонхэу баих. Темыр Кавказым тапэрэ л1эш1эгъум минищк1э узэк1э1эбэжьмэ культурэшхо зэри1агъэр къагъэлъагъо. Тамань щегъэжьагъэу Дагестан нэс зызыубгъугъэ культурэм Къыблэ Урысыем ицивилизацие лъэшэу итамыгъэ тыридзагъ». 1989 илъэсым Германием икъалэу Манхьайм дэт Райс музеим къыщагъэлъэгъуагъ Мыекъопэ культурэр ык1и ащ ехьыл1агъэу тхыль къыдагъэк1ыгъ. Лесков нэфэ дэдэу, мы кулътурэр зыехэр черкессхэр арэу е1о. Хьадэр
Урыс-Кавказ заом  несы Адыгэмэ я тхыдэм итеплъЧеркессхэмэ я тарихъ непэ этнографиер, археологиер ык1и лъэпкъ орэдыжъхэр къыддэ1эпы1эхэзэ тэтхыжьышъу . Мыекъуапэ культурэр
тапэрэ л1эш1эгъум минищк1э узэк1э1эбэжьмэ дунаем къытезгъэхьагъэхэр непэрэ черкессхэм ятэжъхэр ары. Апэдэдэу мы культурэр дунэе нэфым къытезгъэхьагъэр 1897 илъэсым Веселовскэр ары. Ау совет лъэхъаным нахь к1эк1эу, нахь нафэу дэлэжьагъэх. Лесков (11). Мары къытхырэр: «Курганхэр лъэшэу бгъэш1эгъонхэу баих. Темыр Кавказым тапэрэ л1эш1эгъум минищк1э узэк1э1эбэжьмэ культурэшхо зэри1агъэр къагъэлъагъо. Тамань щегъэжьагъэу Дагестан нэс зызыубгъугъэ культурэм Къыблэ Урысыем ицивилизацие лъэшэу итамыгъэ тыридзагъ».
1989 илъэсым Германием икъалэу Манхьайм дэт Райс музеим къыщагъэлъэгъуагъ Мыекъопэ культурэр ык1и ащ ехьыл1агъэу тхыль къыдагъэк1ыгъ. Лесков нэфэ дэдэу, мы кулътурэр зыехэр черкессхэр арэу е1о. Хьадэр зэрэч1алъхьажьрэр ык1и 1эмэ-псымэу къагъотыгъэхэр зэтефэх. Страбон къызэритхырэмк1э Тэманым Меотхэр, Синдхэр, Псэсысхэр ык1и Тхьатхэр Пшызэ къыщыублагъэу Лабэ нэс щыпсэущтыгъэх. Археологием къыгъотыгъэ материалхэм къагъэлъагъорэр зэк1эри зы лъэпкъэу зэрэщытыгъэр ары. Бзэ ш1эныгъэлэжьхэм къэбэртаехэр,адыгэхэр,черкессхэр зы лъэпкъэу зэрэщытхэр къагъэлъагъо.(Лесков,1990;22)
Я 17-рэ л1эш1эгъум нэс ягъунапкъэхэр Таганрог нэсыщтыгъэ. Гущы1эу «меотыр» Меотхэм къатек1ы(Саркисянц,1961;100)
Бон университетым иш1эныгъэлэжьэу профессорэу Кноблох итхылъ «Гомер ил1ыхъужъхэмрэ крестьян ефэндхэмрэ» (къалэу Хьайдельберг) Таганрог пэблагъоу къыщагъотыгъэ мыжъо сыным грек буквэхэмк1э «Мезитеос»-«Мэзытхьэ» тетыгъ. Мэзытхьэм дышъэцхэр тетыгъэх, ащ макъэ зигъэ1ук1э мэзым хэс шъыхьэхэр къызэрэугъоищтыгъэх ык1и мэзытхьэм ипшъашъэ ахэр къыщыщтыгъэх. А.Дирр 1925; том 20,нэк1убгъоу 140, Антропос.
Черкессмэ апае апэ дэдэ я 5-рэ л1эш1эгъум тхагъэр Геродот ары. Ащ «Сухай» ц1эр къытфеусы. Л1эш1эгъу заулэ зытек1к1э «Цуги-Цухой», «Цуху»-ц1ыф терминхэр къытлъэ1эсы. Я 2-рэ л1эш1эгъум Ксенофон, Сукуляс гущы1эу «Керкет» терминыр къыхегъахьэ. Апэрэ л1эш1эгъуми Страбон «Керкет» ц1эр къыхегъэщы. Мы илъэсым Синд-Меот лъэпкъым Сорматхэр ассимиляцие аш1ыгъ.(Саркисянц,1961;100)
Синд-Меотхэм тапэк1э л1эш1эгъу 400-к1э узы1абэк1э къэралыгъор агъэуцугъэу щытыгъ. Къэралыгъом икъэлашъхьэ ыц1агъэр Горгиба (непэрэ Анапэм дэжь щытыгъ). 1971-рэ илъэсым Крюшко а къэралыгъом къытегущы1эу зы тхылъ Москва къыщыдигъэк1ыгъ. Синдхэм былымхэр ахъущтыгъэх, къошын дэгъу дэдэхэр аш1ыщтыгъэх, пцэжъыяши к1ощтыгъэх. Я 7-6-рэ л1эш1эгъухэм гъуч1ыми рылажьэщтыгъэх. Археологием къыгъотыгъэ 1эмэ-псымэхэмрэ Мыекъопэ культурэм къыгъотыгъэхэмрэ зэтефэх. Синдхэм я 6-рэ л1эш1эгъум щегъэжьагъэу къэралыгъо организациехэр я1агъ, ык1и я король ежьхэм хадзыщтыгъэ, корольмэ ац1эхэр тетэу ахъчэ ык1и законхэр къыдагъэк1ыщтыгъэ, Ахэмэ ащыщ королэу Хьак1отэй 433-388 азфагу псэугъэ.(Саркисянц, 1961;100)
Я 4-рэ л1эш1эгъум Босфор империем зэлъиубытыгъ, 376-рэ илъэсым Хунхэм Пшызэ шъолъырыр тырагъэстык1ыгъ. Меотхэм ащ дэжьым кощыжьхэзэ зыщагъэбылъыгъ.
Синд – Мэотхэм тапэрэ л1эшэгъум 400 илъэсхэм Горгипа-м (непэрэ Анапэ) къалэ къралыгъо я1агъ. Крушкол москвам 1971 илъэсым къыдигэк1ыгъэ монографием моштэу кътхы: синд-мэотхэм къошынхэр ашышъу, ч1ыгур алэжьы, ашхэр яхъу ик1ы пцэжыяшэм хаш1ык1ы. VIII – VII лъэш1эгъухэм гъук1ым ирэлэжьых. Ай архэологимк1э къагъотыгъэхэмрэ, кубан култырым къагъотыгъэхэмрэ бэхэр зэФэдэу зэтэфэ. Синдхэмэ VI лъэш1эгъум къэралыгъо органицасие я1эгъэу шытыгъ. Я кингхэр зэ1ук1э аш1ыти хадзыштыгъэ, ахъшэ я1агъ ик1ый законхэр къыдагъэк1ыштыгъ. Пшишхоу Хэк1отей 433-388 азфагум псэугъэ(Саркисянц, М.1961;100) япл1энэрэ лъэш1эгъум Босфор къэралыгъом ыбжъэ к1эхьагъэх Хьунхэр 376 илъэсым зэрэ кавказэу зытырагхэтысык1ыгъ. Джа лъэхъаным Мэот лъэпкъыхэр Кавказ кхушхьэхэмэ къыхьахагъэх.

Къыблэ лъэныкъомк1э шыпсэурэ аунэгъу лъэпкъэу грузинмэ я хьроникмэ «кавкази» терминымк1э къахафэ, ау ежьхэр ,грекмэ зэратхыгъэм фэдэкъабзэу «дзихьи» (ц1ыху), зэра1ожьы.

Арапхэмэ «керкес, шеракесе»генуезхэмэ «киркаси» я хэгъэгу «Цихьиа» къара1оштыгъ.

Терминеу «Черкесс» ым тыкъэтэгущы1ан хъумэ зэфэмыдэу зэтэмыфэу литературем ятхыгъэхэр бэдэд. Айхьвалд (Eichwaldt)1838 илъэсым къызэрытхырэмк1э терминыр апэдэдэу Бизанс тхак1оу Холхондулас (Cholcocondylas) я 15.рэ лъэш1эгъум Царкасен(tscharkasen) терминыр къыхегъахьэ. Ляпинский Черкессым къыубытрэр Тырку татарыбзэм рищал1эзэ Чер,Чар(лъыхъун,еплъэк1он ) «кес» (пыупк1ын,хъунк1эн,ук1ын). Клапрот (1812-1814) шъхьэ пыупк1хэр
Принц Албрехт фон Пройзен Prinz Albrecht von Preu?en(1863) л1ыхъужъхэр,л1ыхъужъныгъэ зезыхьэхэрэр, Васмер Vasmer (1953) пагэхэр,зыщытхъужьхэр. Енкинс Jenkins (1962;186) Черкесс гущы1эр «Черкесаг» гущы1эм къыхэк1ыгъэу ижъ дэдэрэ Черкессыбзэмк1э «бгъэжъ» къек1ы. Непэрэ тыркубзэми «зэк1эри солдатэу « къызэхафы. Дирр (1908;206) «Черкесс» гущы1эр этнонимэу «керкет,керкетай» репхы. Хэти сыд мэхьанэ ритми Черкессыр хымэхэмэ къызэрэтфаусыгъэр нэфэ дэд.
Джащ фэдэкъабз адыгэ терминми изэхэфын.Литературэм мары къыхафэхэрэр:Боденштет(1849;437) ц1ыфыгъэ зыхэлъхэр,Путтманн(1841;26) къушъхьэхэмрэ,къушъхьэ т1уак1эхэм ащыпсэухэрэр, Ляпинский(1863;1,69) ыужк1э къэк1уагъэхэр Гокче(1979;9) 1этыгъэхэр,гъэш1уагъэхэр имэхьанэ къытфатхыжьы. Тыркум ис адыгэхэмэ а1орэр:»тэ тыгъэ нэбзыйцым тыхэк1ыгъ».

Адыгэхэм непэрэ Таганрог дэжь Матрега къалэм 1300 илъэсхэм къэралыгъо щыря1агъ. Ахэмэ япщыр Фэрзаджэр Versache арыгъэ. Венгрием ипщэу я-4-рэ Беласс ил1ык1охэм ащыщэу Рикардyс Ricardus Кавказым къыгъэк1огъагъэхэм гъэш1эгъонхэр къэтхых: пщым игъусэу пщы-гуащэри зэрахэгущы1эрэр,зэреупч1ыжьхэрэр,пщыр имыгъусэми гуащэм изакъоу хьак1эхэр зэрихьак1эшъурэр къатхыжьы. 1333 илъэсым Фэрзаджэр,политикэ гупшысэк1э Римскэ церквым зыритыжьыгъ,ау лъэпкъыр Грекскэ церквым къыхэнагъ. Фэрзаджэм « Азием лъэпкъ горэ дзэшхо ы1ыгъэу къэк1они Рим нэсэ зэлъиубытыщтышъ къыздэ1апы1» ы1уи тхагъэ,ау Папэм ыш1ош1 хъугъэп. Рикардос къытхыгъэхэр 1551 илъэсхэм Интериано къытхыхэрэмрэ зэтефэх.

Фэрзаджэм къызэри1уагъэм фэдэу 1380-рэ илъэсым Монголхэм,1395-рэ илъэсми Тамерлан идзэхэр амыгъэуцушъухэу Рим нэсы хэгъэгухэр аубытыгъэх. Черкесс пщэу Тохътамыщ тотархэр игъусэу язэуагъэх,ау атек1ошъугъэхэп. Барбар купхэм хэт къапэуцужьыгъэхэми аук1ыгъ,зэхагъэстыхьагъ.

Урыс хроникэмэ къызэратхырэмк1э 1022-рэ илъэсым урысхэмрэ адыгэхэмрэ апэдэдэ зэол1агъэх. Къызэратхыжьрэмк1э адыгэ пщэу Редадэмрэ Владимир ик1алэу Мстиславрэ зэзэуагъэх, Тек1орэм идзэ тек1уагъэу ары зэралъытагъэр. Мстислав Редадэм тек1уагъ.Ау илъэсипш1 зытек1ым ик1эрык1эу зэзаохи урысхэр рафыгъэх.

Апэу Крым хъанхэм ет1анэ цархэм къыблэмк1э адыгэхэр къырафыхыгъ. Генуэзхэм Genuesen аш1ыгъэ картым 1497-1502 илъэсхэм адыгэхэр Тагонрог Tagonrog исхэу къегъэлъагъо.

Царскэ империем зиубгъугъ. Мыщ къык1элъык1оуи адыгэхэри къыблэ лъэныкъом к1онхэу рагъэзыгъ.Татархэми джащ фэдэкъабзэу адыгэхэр зырагъэзым къэбэртэе пщэу Темрыкъу царым къыдэ1эпы1энэу фэтхагъ, ащ къыхэк1эу 1561 илъэсым Гощэунай Иван япл1энэрэм дэк1уагъ. Джэгум ехьыл1агъэу Сер Еромэ Хорсей (Sir Jeremo Horsey)къызэритхыжьырэмк1э «пк1ыхьап1э е шъыпкъэ ш1уа п1онэу уригъэгупшысэнэу джэгушхо гъэш1эгъон адыгэмэ фаш1ыгъ.» Марие ц1эр фиуси христьян диныр ыштагъ.Урысыем ицарицэ коронэ зыщилъагъ. Темрук Царымрэ царицэмрэ къаухъумэнэу адыге хъумак1охэр Москва къагъэк1уагъ.Мыхэмэ зы к1алэ къафэхъугъ,ау урыс боярхэр Маринэми ащ ик1али фэягъэхэп. 1569-рэ илъэсым сентябрэм 6-м щынаут рати принцри яни агъэл1агъ. Иван Грозный зэк1э урысыем шъыгъо мафэу ыгъэшъыгъуагъэх. Урысыем ис ц1ыфхэм щыгъын ш1уц1э нэмык1 зыщамылъэнэу ык1и бежутериехэр зыпамылъхьанэу указ къыдигъэк1ыгъ.

Къэбэртае пщыхэр быслъымэн диным къинагъ,лъэпкъыр христиан диныр рагъэштэжьынэу Москва къыращхэзэ попхэр къащагъэх.Ет1анэ татархэр къатеуагъэх.1717 илъэсым Довлет Герей къэбэртаехэр быслъымэн ыш1ыжьынхэу ригъэзыгъэх зымыдагъэхэр ыук1ыгъэх адыгэмэ ятарихъ зытхыгъэ Шэуджэнри итхылъи зэгъусэу церквым раш1ыхьэхи аригъэстыгъэх.Татармэ я зек1уак1эм ти тхыдэжьы игъэуш1унк1ыгъ.


Батырай Едидж (Езбек)
Ctrl
Enter
Заметили ошЫбку
Выделите текст и нажмите Ctrl+Enter
Обсудить (0)